On the road to nowhere - Θέσεις για την κρίση

μετάφραση από το γερμανικό περιοδικό Wildcat #90, καλοκαίρι 2011

1) Πόλωση και διάσπαση

Σε όλες τις κρίσεις του καπιταλισμού οι συσχετισμοί δύναμης άλλαζαν καταρχάς εις βάρος της εργατικής τάξης. Ακόμα και σήμερα η όξυνση τραβιέται μέχρι τα άκρα (η εργασία εντατικοποιείται, οι πραγματικοί μισθοί πέφτουν, οι κοινωνικές μεταβιβάσεις περικόπτονται). Βιώνουμε τη μεγαλύτερη αναδιανομή από κάτω προς τα πάνω στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτή η αναδιανομή όμως δεν εξελίσσεται μόνο σαν ακραία πόλωση μεταξύ των "πολύ πλουσίων" και των "φτωχών", η κρίση (της πολιτικής) βαθαίνει επίσης τις διαφορές στο εσωτερικό της τάξης και προωθεί την απομόνωση.

2) Ανατροπές

Σε τέτοιες ιστορικές στιγμές όμως προσδιορίζονται εκ νέου και οι κοινωνίες. Η παγκόσμια κρίση έχει διαφωτίσει πολλούς ανθρώπους για την ουσία του καπιταλισμού, των κρατών, των τραπεζών κτλ. και απονομιμοποεί τον καπιταλισμό. Νέοι παίκτες παίρνουν συνειδητά την πρωτοβουλία να γίνουν υποκείμενα της ιστορίας τους και συγχρόνως όλης της ανθρώπινης ιστορίας. Οι εξεγέρσεις στη Βόρεια Αφρική είναι η κορυφή των παγκόσμιων αγώνων. Έχουν εμπνεύσει ήδη κινήματα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ - και μεσοπρόθεσμα έχουν ανατρέψει δύο θεμέλιους λίθους του παγκόσμιου καπιταλισμού: το φτηνό πετρέλαιο και την ανακύκλωση των "πετροδολαρίων" στις παγκόσμιες χρηματαγορές [1].

3) Κραχ ή στασιμότητα;

Η τωρινή κρίση μπορεί να συγκριθεί σε εξέλιξη, εμβέλεια και ιστορική σημασία με τη μακρά ύφεση (long depression) του 1873-1896. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα η οικονομία δεν υποχωρούσε συνεχώς, υπήρχαν και περίοδοι οικονομικής ανάπτυξης. Αυτές όμως δεν κατάφεραν να αντισταθμίσουν την αρχική κατάρρευση και διακόπτονταν συνεχώς από υποτροπές. Από τότε που ξέσπασε η κρίση το 1973 ("πετρελαϊκή κρίση") τα ποσοστά συσσώρευσης πέφτουν και η ανεργία αυξάνει, η παγκόσμια κατάρρευση μετά την κρίση του 2007 είναι η μετάβαση προς την οικονομική στασιμότητα. ΄Ολα τα συστατικά μέρη του καπιταλισμού βρίσκονται σε αμφισβήτηση: τράπεζες, τεχνολογία, συστήματα πρόνοιας, πολιτική αντιπροσώπευση, νομισματικό σύστημα, παραγωγή ενέργειας. Η "Fukusima" δείχνει σε όλους ότι η καπιταλιστική παραγωγή ενέργειας απειλεί ακόμη και τον ίδιο τον πλανήτη. Το 1972 στο ξεκίνημα της κρίσης το Κλαμπ της Ρώμης είχε αρνηθεί τα αιτήματα της εργατικής τάξης για οικολογικά όρια. Με την ανάπτυξη ο καπιταλισμός μπορούσε να αποφεύγει συνεχώς τους "αγώνες για την κατανομή του εθνικού πλούτου". Σήμερα τα "όρια της ανάπτυξης" έχουν μετατραπεί σε όρια του καπιταλισμού.

4) Η αλυσίδα συναρμολόγησης άλλαξε τον πλανήτη

Στην περίοδο της μακράς ύφεσης 1873-1896 αναπτύχθηκε αυτό που σήμερα γενικά καταλαβαίνουμε ως "καπιταλισμό": βιομηχανική παραγωγή μακρόβιων προϊόντων μαζικής κατανάλωσης (ραπτική μηχανή, ηλεκτρική σκούπα, αυτοκίνητο, ψυγείο...). Οι κλάδοι της χημικής και ηλεκτρικής βιομηχανίας ή οι όμιλοι ως χαρακτηριστικές οργανωτικές μορφές του κεφαλαίου προέκυψαν σ' αυτή τη φάση. Το πετρέλαιο και το ρεύμα αντικατέστησαν το κάρβουνο και τον ατμό σαν κύριες πηγές ενέργειας. Επίσης σ' αυτή την περίοδο ιδρύθηκαν η σοσιαλδημοκρατία και τα (βιομηχανικά) συνδικάτα. Και οι αποικιακές δυνάμεις κατέστρεψαν την οικονομία της τότε περιφέρειας (κυρίως σε Κίνα και Ινδία) σε τέτοιο βαθμό που το αποτέλεσμα ήταν ένας λιμός με εκατομμύρια νεκρούς - κάτι που θεωρείται η στιγμή γέννησης του "Τρίτου Κόσμου".
Η ουσιαστική καινοτομία ήταν η αλυσίδα συναρμολόγησης, οι μηχανικοί την αποκαλούσαν "χαλινάρι των αγροτών", διότι μ' αυτήν μπόρεσαν να αντικαταστήσουν τους ειδικευμένους χειρωνάκτες εργάτες με μετανάστες και "διαθέσιμους" αγροτές. Μ' αυτήν προέκυψε ένας τεράστιος παραγωγικός συνδυασμός από δαπάνη εργασίας και συσσώρευση της πραγμοποιημένης εργασίας μέσω των μηχανών, που έχει αγγίξει όλον τον πλανήτη. Τα τρόφιμα της εργατικής τάξης μπορούσαν να παράγονται τόσο φτηνά όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία και σφράγισαν την "καταναλωτική κοινωνία" στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα (τρόφιμα, υφάσματα, ύστερα οικιακές συσκευές και τελικά αυτοκίνητο - σχεδόν όλα τα εμπορεύματα που αγοράζουμε σήμερα παράγονται βιομηχανικά).

5) Τα στάδια του φορντισμού

Η διαδρομή του φορντισμού δεν ήταν με κανένα τρόπο τόσο σχεδιασμένη αλλά αποτέλεσμα σκληρών αγώνων. Ο βιομήχανος Φορντ δεν ανεχόταν συνδικαλιστικές οργανώσεις στο εργοστάσιο, χρησιμοποιούσε ρουφιάνους και τραμπούκους, ενώ απαγόρευε στους εργάτες του ακόμα και να μιλάνε μεταξύ τους. Όλοι περιέγραφαν το μεγαλύτερο τότε εργοστάσιο της Ford στο River Rouge ως "μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης που βασίζεται στο φόβο και τη σωματική βία". Τη δεκαετία του '30 εργατικές ανταρσίες και καταλήψεις εργοστασίων στις ΗΠΑ έβαλαν τέλος στο αυταρχικό σύστημα της μαζικής παραγωγής στη γραμμή συναρμολόγησης. Αναγνώριση και ενσωμάτωση των συνδικάτων, πραγματικές μισθολογικές αυξήσεις προσανατολιζόμενες στην αύξηση της παραγωγικότητας, εγγυήσεις διατήρησης των θέσεων εργασίας, συνέχιση καταβολής του μισθού σε περίπτωση ασθενείας, συντάξεις κτλ. έβαλαν μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου τη βάση για τη σύντομη φάση του "κεϋνσιανού φορντισμού". Οι πρόοδοι στην παραγωγικότητα επιτεύθχηκαν μέσα από τον "επιστημονικό" διαμελισμό της εργασιακής διαδικασίας, την επιβολή εργασιακών ρυθμών που ενσωματώνονταν στις μηχανές και την εντατικοποίηση της εργασίας.
Μέσα σε δύο δεκαετίες αυτό το μοντέλο υπονόμευσε τη διεθνή του βάση, Ιαπωνία και Γερμανία έγιναν σοβαροί ανταγωνιστές των ΗΠΑ κάτι που διέλυσε τα νομισματικά θεμέλια. Το νομισματικό σύστημα που βασιζόταν στη σύνδεση του χρυσού με το δολάριο με σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες άρχισε να κλονίζεται και τελικά κατέρρευσε οριστικά το 1971 (στμ: αποσύνδεση του δολαρίου από τον χρυσό, διάλυση της συμφωνίας του Bretton Woods). Ακριβώς όμως εκείνα τα χρόνια αυξήθηκαν πολύ οι εργατικοί αγώνες, οι οποίοι δεν απαιτούσαν μόνο περισσότερο μισθό και λιγότερη εργασία, αλλά στρέφονταν και ενάντια στον ίδιο τον πυρήνα της "εργοστασιακής πειθαρχίας". Από την πολύχρωμη τάξη των "ανειδίκευτων εργατών με αγροτική καταγωγή" προέκυψε για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία μέσα στους μαζικούς εργατικούς αγώνες (που αλληλοενισχύονταν με τους αντι-αποικιακούς αγώνες στον παγκόσμιο "Νότο" και το νεολαιίστικο κίνημα), ένα παγκόσμιο υποκείμενο με βαθιά περιεχόμενα ισότητας. Αυτοί οι εκτενείς αγώνες στο εργοστάσιο και την κοινωνία, στο κέντρο των οποίων βρισκόταν ο πολυεθνικός εργάτης της γραμμής συναρμολόγησης, διέρηξαν το συνδυασμό της αλυσίδας συναρμολόγησης με την εργατική τάξη (και την αναπαραγωγή της).

6) Κρίση υπερσυσσώρευσης

Το κεφάλαιο προσπάθησε να ξεπεράσει την κρίση μέσα από μια ριζική αναδιάρθρωση των αγορών εργασίας και της ίδιας της εργασιακής διαδικασίας, με σκοπό να διαλύσει κάθε συλλογικό υποκείμενο. Το εργατικό προσωπικό διασπάστηκε μέσω της επισφάλειας και της μετεγκατάστασης μονάδων παραγωγής, μεγάλα εργοστάσια διαμελίστηκαν, η δανεική εργασία και οι "άτυπες συνθήκες απασχόλησης" επεκτάθηκαν, συστήματα κοινωνικής ασφάλισης ιδιωτικοποιήθηκαν κ.ο.κ.
Τη δεκαετία του '70 το κεφάλαιο προσπάθησε να περικυκλώσει τα μεγάλα εργοστάσια μέσα από την αυτοματοποίηση και τον "εξανθρωπισμό της εργασίας" και να κάνει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν μέσα από επιδοτήσεις και φορολογικές ελαφρύνσεις. Πρώτα απ' όλα διευρύνθηκαν οι παροχές του κοινωνικού κράτους. Όλα αυτά οδήγησαν σε μεγάλα κρατικά χρέη αλλά δεν έφεραν αποτέλεσμα. Οι μισθοί και οι απαιτήσεις των εργατών ανέβαιναν κι άλλο, ενώ οι επενδύσεις παρέμεναν απούσες.
Με τη "δεύτερη πετρελαϊκή κρίση" στα τέλη της δεκαετίας του '70 άρχισε η "μεγάλη επιβράδυνση" (μεγάλες αυξήσεις επιτοκίων, περικοπές στις κοινωνικές παροχές, το τέλος των σχεδίων εξανθρωπισμού της εργασίας). Παραδόξως η "μονεταριστική αλλαγή" (που συμβολίζεται με την αναλήψη της εξουσίας από Ρήγκαν και Θάτσερ) οδήγησε στην έκρηξη της συνολικής προσφοράς χρήματος στην οικονομία και στο κρατικό χρέος.
Παρ' όλα τα μέτρα τα ποσοστά συσσώρευσης (στμ: δηλ. των επενδύσεων) υποχωρούσαν συνεχώς από τις αρχές της δεκαετίας του '70, και οι καπιταλιστές αναζητούσαν άλλες "μορφές επένδυσης". Ένα μέρος τους προχώρησε στη μετεγκατάσταση της παραγωγής σε "χώρες με φθηνούς μισθούς", ενώ όλο και πιο πολλοί κατέφευγαν σε χρηματιστηριακές συναλλαγές. Αυτήν τη σχέση της κρίσης εκμετάλλευσης με τις αυξανόμενες χρηματιστηριακές ροές την αντιλαμβανόμαστε ως "κρίση υπερσυσσώρευσης". Οι φάσεις που ακολούθησαν έκτοτε ήταν μόνο ένας μετασχηματισμός της παραπάνω κρίσης.

7) '80s - η δεκαετία που άλλαξε τα πάντα

Η καπιταλιστική αντεπίθεση προχώρησε μόνο επειδή μπόρεσε να βασιστεί σε συμπεριφορές από τα κάτω: φυγή από την εργασία, εναλλακτική οικονομία, αγορά μετοχών κτλ. Στα τέλη του '70 με αρχές του '80 η μεγάλη κρίση είχε απειλήσει τον καπιταλισμό. Όμως η δεκαετία του ΄80 έγινε το σημείο αλλαγής: η αποτυχία της ιρανικής επανάστασης, το πραξικόπημα στην Τουρκία, η ήττα της απεργίας των βρετανών ανθρακορύχων... Στα τέλη της δεκαετίας του '80 "όλα" ήταν διαφορετικά σε σχέση με την αρχή της. Ακόμη και η άλλοτε ριζοσπαστική Αριστερά είχε παραιτηθεί από αντιλήψεις περί ισότητας και κοινοτισμού και είχε αναπηδήσει με χαρά στο τρένο του μεταμοντέρνου ατομικισμού ή στον αντιγερμανικό ενθουσιασμό για την κεντρική πολιτική στη χειρότερη μορφή της (π.χ. τον πόλεμο στο Ιράκ το 1991). Αυτή η Αριστερά ερμήνευσε εξ αρχής την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ όχι σαν αναχώρηση από τον αριστερό δογματισμό/σταλινισμό, αλλά σαν μια επιπλέον ήττα των ιδεών περί ισότητας (στμ: στροφή προς τα δεξιά).
Λίγο πριν είχε επικρατήσει μια νέα νομισματική πολιτική. Ο νέος επικεφαλής της αμερικανικής εκδοτικής τράπεζας Fed, ο Greenspan, απέκρουσε το τραπεζικό κραχ στις ΗΠΑ το 1987 με μια πολιτική χαμηλών επιτοκίων, η οποία εξασφάλιζε ότι οι τιμές των μετοχών και άλλων χρηματικών επενδύσεων δεν θα έπεφταν κάτω από ένα ορισμένο επίπεδο. Το λεγόμενο Greenspan put ήταν το αντίστοιχο της κεϋνσιανής ακαμψίας των μισθών προς τα κάτω - και δημιούργησε "κέρδη χωρίς επενδύσεις".

8) Πιστωτική επέκταση και πληθωρισμός μετοχών

Από τα μέσα της δεκαετίας του '90 η λεγόμενη "πραγματική οικονομία" αναπτυσσόταν μόνο εξαιτίας της επέκτασης του δανεισμού. Πρώτα απ' όλα με την ιντερνετική φούσκα την οποία ο Greenspan μετέτρεψε σε μια φούσκα ακινήτων (Great Bubble Transfer). Το σκάσιμό της γέννησε την τωρινή κρίση. Μέχρι σήμερα αυτός ο συνδυασμός κρίσης ακινήτων και κρίσης τραπεζών δεν έχει λυθεί ούτε στην Ιρλανδία ούτε σε Ισπανία, Μεγάλη Βρετανία ή ΗΠΑ.
Κι αυτή τη φορά το τέλος της ύφεσης επιτεύχθηκε μέσα από τη συνειδητή δημιουργία μιας φούσκας μετοχών. Ο συνδυασμός της πολιτικής των μηδενικών επιτοκίων και της αγοράς κρατικών ομολόγων (χαρακτηριζόμενος ως Quantitative Easing) δεν σκοπεύει όπως υποστηρίζεται δημόσια, να παροτρύνει τις τράπεζες μέσω φτηνού χρήματος σε περισσότερες χορηγήσεις δανείων, αλλά αντίθετα στο να ανεβάσει τις τιμές στις αγορές χρεωγράφων και έτσι να σταθεροποιήσει την αγορά ομολόγων. Αυτός ο συνδυασμός πέτυχε την επιβίωση των τραπεζών και τους έδωσε τα μέσα να δημιουργήσουν ξανά τεράστια κέρδη. Ορισμένοι βιομηχανικοί κλάδοι ανέκαμψαν πάλι.

9) Στο κέντρο της κρίσης των κρατικών χρεών βρίσκονται οι τράπεζες

Μέσα από τη φυγή του κεφαλαίου σε χρηματιστηριακές συναλλαγές ο χρηματοοικονομικός κλάδος αναπτύχθηκε δυσανάλογα από τη δεκαετία του '70. Το 1947 στις ΗΠΑ το μερίδιο του χρηματοοικονομικού τομέα (τράπεζες και ασφαλιστικές) ήταν στο 2,5% του ΑΕΠ, στις αρχές της δεκαετίας του '80 στο 5%, ενώ από το 2000 βρίσκεται στο 8% του ΑΕΠ. (Το ποσοστό της βιομηχανικής παραγωγής έπεσε από 25% το 1947, σε 20% το 1980 και από το 2007 μεταξύ 11-12% του ΑΕΠ). Το μερίδιο του χρηματοπιστωτικού τομέα σε όλα τα επιχειρηματικά κέρδη μέσα στις ΗΠΑ βρισκόταν στο τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου περίπου στο 10%, το 2002 στο 40% και το πρώτο εξάμηνο του 2009 στο 28%. (Σύγκριση: σύμφωνα με στατιστικές του γερμανικού κράτους οι τράπεζες στη Γερμανία δημιούργησαν το 18,5% όλων των κεφαλαιακών κερδών). Ο χρηματοπιστωτικός κλάδος είναι ο πιο υπερσυσσωρευμένος κλάδος του σημερινού καπιταλισμού.
Το 2007/2008 το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα βρέθηκε μπροστά στην άβυσσο. Για τη διάσωσή του τα κράτη ξόδεψαν κατά το 2008/2009 τουλάχιστον το 18% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Έτσι μπόρεσαν να αποτρέψουν το κραχ - όμως έχουν βουλιάξει σε ιστορικά πρωτόγνωρα χρέη. Παρόλ' αυτά πολλές τράπεζες παραμένουν αφερέγγυες και επιβιώνουν μόνο τεχνητά μέσω των τεράστιων ενέσεων κεφαλαίου ("Zombiebanks"). Ένα σημαντικό μέτρο στήριξης των τραπεζών είναι ότι αυτές κερδίζουν λαμπρά από τα χρέη που έχουν αναλάβει τα κράτη για τη διάσωσή τους. Αν ένα κράτος κηρύξει πτώχευση, τότε κάποιες τράπεζες θα καταρρεύσουν. Γι' αυτό το λόγο ΔΝΤ, ΕΕ, ΗΠΑ, Κίνα και οι εκδοτικές τράπεζές τους κάνουν τα πάντα για να αποτρέψουν μια κρατική χρεοκοπία. Οι παραπάνω προστατευόμενες τράπεζες απειλούνται από δύο κινδύνους: από ένα bank run (ο κόσμος χάνει την εμπιστοσύνη του και σηκώνει τα λεφτά του) ή από το πάγωμα της διατραπεζικής αγοράς (οι τράπεζες χάνουν την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και δεν δανείζονται πια χρήματα). Και τα δύο γεγονότα διαμόρφωσαν την εξέλιξη της κρίσης κατά το 2007/2008 όπως και τα τωρινά προβλήματα γύρω από την λεγόμενη "κρίση του ευρώ".

10) Κρίση της ΕΕ

Η κρίση των κρατικών χρεών έγινε ευδιάκριτη το Νοέμβριο του 2009 στο Ντουμπάι, αλλά από το 2010 ξεδιπλώνεται στην ευρωπαϊκή περιφέρεια. Οι χτυπητές ανισορροπίες στο χώρο του ευρώ, οι οποίες έχουν λειτουργήσει πολύ καλά για την εξαγωγική οικονομία της Γερμανίας, οδηγούν τα κράτη της ευρωπαϊκής περιφέρειας σε χρεοκοπία. Η επαναλαμβανόμενη σε σύντομα διαστήματα "κρίση του ευρώ" δεν είναι μια νομισματική κρίση (μέχρι στιγμής το ευρώ είναι πιο σταθερό από το γερμανικό μάρκο, μάλιστα συγκριτικά με το δολάριο είναι υπερτιμημένο, η σημασία του ως αποθεματικό νόμισμα αυξάνει), αλλά μια κρίση των ευρωπαϊκών τραπεζών, της πολιτικής και της ίδιας της ΕΕ. Εδώ η κατασκευή της ΕΕ οξύνει την κρίση, αφού δεν προβλέπει καμιά κοινή κοινωνική και δημοσιονομική πολιτική, ενώ η ΕΚΤ αποφασίζει ανεξάρτητα για τη νομισματική πολιτική και έχει ως στόχο μόνο τη σταθερότητα του ευρώ. Γι' αυτό το λόγο η κρίση έγινε αντικείμενο διαχείρισης από τις "σκιώδεις κυβερνήσεις των Βρυξελών" και μετατράπηκε σε μια "διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη διάσωση του ευρώ". Το κύριο φορτίο όμως το σήκωσε η ΕΚΤ, η οποία έσωσε τις τράπεζες αγοράζοντας τους άχρηστους τίτλους τους και αγόρασε κρατικά ομόλογα των υπερχρεωμένων κρατών (πρόκειται για μια ρήξη ενός ταμπού από την πλευρά της ΕΚΤ) θέτοντάς τα ταυτόχρονα υπό καθεστώς πίεσης. Κυρίως όμως προσπαθεί μέσω της πολιτικής της για τα επιτόκια να αποτρέψει την κατάκτηση υψηλότερων μισθών από τη μεριά των εργατών.

11) ΗΠΑ - ο ηγεμόνας καταρρέει

Η περιφέρεια της Ευρώπης ήταν απλά ο αδύνατος κρίκος στην αλυσίδα, η ευρωκρίση είναι μόνο η αρχή για τον επόμενο γύρο. Στο μεταξύ η κρίση εστιάζει στις ΗΠΑ. Στις 16.5.2011 το κρατικό χρέος των ΗΠΑ ξεπέρασε το ανώτατο νομικό όριο των 14,3 τρισ. δολαρίων. Με κάποια κόλπα η αμερικανική κυβέρνηση μπόρεσε να κάνει ζαβολιές μέχρι τις 2 Αυγούστου, όταν το Κονγκρέσο αύξησε το ανώτατο όριο, αλλιώς οι ΗΠΑ θα απειλούνταν με αδυναμία πληρωμών. Τέλη Ιούνη έληξε η δεύτερη και τελευταία φάση του Quantitative Easing, επομένως τα επιτόκια μπόρεσαν να ανέβουν και η κρίση των ακινήτων να επιδεινωθεί εκ νέου (ήδη μιλάνε για "double dip στην αμερικανική αγορά κατοικιών"). Μέχρι σήμερα οι ΗΠΑ κατάφερναν να κερδίζουν από την κρίση καθ' όσον τεράστια ποσά έρρεαν στα "ασφαλή λιμάνια των ΗΠΑ" και ήταν σε θέση να πουλούν τα κρατικά τους ομόλογα σε πολύ χαμηλά επιτόκια. Αν τα επιτόκια ανέβουν, η φούσκα των αμερικανικών κρατικών ομόλογων θα μπορούσε να σκάσει και το ηγετικό νόμισμα δολάριο να καταρρεύσει. Έτσι το πρώτο πραγματικά παγκόσμιο ηγετικό νόμισμα θα οδηγείτο σε κατάρρευση. Ο Κέυνς προειδοποίησε κάποτε ότι δεν υπάρχει καλύτερο μέσο για την κατάρρευση μιας κοινωνικής τάξης από το να καταστρέψεις το νόμισμά της...

12) Παγκόσμιες τεκτονικές μετατοπίσεις

Για πρώτη φορά στην ιστορία του καπιταλισμού ένα ηγεμόνας καταρρέει χωρίς να τον αντικαθιστά κάποιος νέος [2]. Η ηγεμονία βασίζεται πάντα στο γεγονός ότι κάποιο όφελος απομένει και για την περιφέρεια. Οι παγκόσμιες εξεγέρσεις ξεκινάνε από τη διαπίστωση ότι κάτι τέτοιο έχει τελειώσει.
Τα κράτη BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα) αμφισβητούν βέβαια την ηγεμονική θέση των ΗΠΑ, όμως μέχρι σήμερα κάθε νέος ηγεμόνας διεύρυνε πάντα την παραγωγική συνεργασία και τη βιομηχανική βάση με ένα νέο μοντέλο συσσώρευσης. Ένα τέτοιο μοντέλο δε φαίνεται στον ορίζοντα εδώ και 40 χρόνια, αφού ο Τογιοτισμός ήταν ένα αντίγραφο του φορντισμού που βασιζόταν μόνο στη "βελτιστοποίηση" και στη μείωση του κόστους. Έτσι και το κινέζικο μοντέλο είναι απλά μια κόπια αυτής της κόπιας.
Στον τελευταίο κύκλο καπιταλιστικής ανάπτυξης η "χειμέρικα" (στμ: η αλληλεξάρτηση ΗΠΑ και Κίνας) οδήγησε σε μια σταθερή παγκόσμια οικονομική μεγέθυνση. Όμως αυτή η συμβίωση των διψήφιων ποσοστών ανάπτυξης /τεράστιων εξαγωγικών αποθεμάτων από τη μεριά της Κίνας και του μπουμ των ακινήτων/τεράστιων ελλειμμάτων από τη μεριά των ΗΠΑ έχει σπάσει. Οι ΗΠΑ δεν μπορούν πια να παίξουν το ρόλο του παγκόσμιου αγοραστή (οι υψηλές δαπάνες της τραπεζικής διάσωσης και το υψηλό ιδιωτικό χρέος πρέπει να αποπληρωθούν - ενώ ταυτόχρονα η κατανάλωση δεν μπορεί να αυξηθεί!).
Οι σημερινές προσπάθειες επίλυσης της κρίσης τορπιλίζονται αμοιβαία. Το Quantitative Easing της αμερικανικής Fed (στμ: ο συνδυασμός της πολιτικής των μηδενικών επιτοκίων και της αγοράς κρατικών ομολόγων) προκάλεσε μια τεράστια υπεραφθονία χρήματος. Αυτό το χρήμα που αναζητά επενδύσεις έχει οδηγήσει σε μεγάλες αυξήσεις τιμών για πρώτες ύλες και τρόφιμα, δηλαδή σε φούσκες στις υπό ανάπτυξη χώρες (ακόμη και στον κλάδο του ίντερνετ). Ο βραζιλιάνος υπουργός οικονομικών μίλησε ήδη για "νομισματικό πόλεμο". Τα προγράμματα λιτότητας στην ευρωπαϊκή περιφέρεια και τα νέα εξαγωγικά ρεκόρ της Γερμανίας οξύνουν πολύ τις παγκόσμιες ανισορροπίες (μέχρι τώρα οι γερμανικές εξαγωγές κατευθύνονταν κυρίως στην ΕΕ, τώρα όλο και πιο πολύ στα κράτη BRIC).

13) Η κατάσταση στη Γερμανία

Ο ισχυρός εξαγωγικός προσανατολισμός της γερμανικής οικονομίας εξηγεί τόσο την έντονη πτώση του 2009 όσο και τη γρήγορη ανάκαμψη του 2010. Ειδικά το κινεζικό οικονομικό πρόγραμμα ντόπαρε τη γερμανική οικονομία: το 2010 οι γερμανικές εξαγωγές προς την Κίνα αυξήθηκαν κατά 40%.
Επιπλέον η Γερμανία κατάφερε να κερδίσει τόσο από την "κρίση του ευρώ" όσο και από την παγκόσμια κρίση, και να πουλήσει τα κρατικά της ομόλογα σε πολύ χαμηλά επιτόκια.
Μέσα από νέα εξαγωγικά ρεκόρ και τα προγράμματα σταθεροποίησης της οικονομίας ("εργασία εκ περιτροπής", "επιδότηση για απόσυρση αυτοκινήτων") η αγορά εργασίας και οι μισθοί των βασικών ομάδων εργαζομένων εξελίχθηκαν έτσι ώστε να περάσει η προπαγάνδα που ισχυρίζεται ότι η Γερμανία βγαίνει πιο δυνατή μέσα από την κρίση. Στην πραγματικότητα όμως τα εισοδήματα των εμπλεκόμενων με τα μέτρα Hartz IV ανέργων μειώθηκαν περαιτέρω, η δανεική εργασία διερύνθηκε και οι σχετικά καλά αμοιβόμενες βιομηχανικές θέσεις εργασίας αντικαταστάθηκαν από "δουλειές στον τριτογενή τομέα" ( η λεγόμενη "διαρθρωτική αλλαγή" ενισχύθηκε).
Η ανάκαμψη εξαρτάται αποκλειστικά από τις εξαγωγές - όμως η παγκόσμια ζήτηση παραμένει στάσιμη ξανά.

14) Κρίση της πολιτικής

"Η τάξη των καπιταλιστών δεν υπάρχει ανεξάρτητα από τους επίσημους πολιτικούς θεσμούς με τους οποίους ασκεί την κυριαρχία της. Για να υπάρξει, χρειάζεται τη μεσολάβηση ενός επίσημου πολιτικού επιπέδου..."
(Mario Tronti, Εργάτες και Κεφάλαιο)

"Παγκοσμιοποίηση, δημοκρατία και εθνικό κράτος είναι ασυμβίβαστα μεταξύ τους. Συγχρόνως μπορούμε να έχουμε το πολύ δύο από αυτά. ... Αν θέλουμε δημοκρατία μαζί με παγκοσμιοποίηση, πρέπει να παραμερίσουμε το εθνικό κράτος".
(Dani Rodrik, Τι μπορεί να μάθει η παγκόσμια οικονομία από την περίπτωση της ελλάδας - 11.5.2011)

Η κυρίαρχη πολιτική διαβρώνεται, αφενός εξαιτίας της απονομιμοποίησης λόγω της παγκόσμιας κρίσης, αφετέρου επειδή η πολιτική προσπαθεί μόνο να κερδίσει χρόνο από εγχείριση σε εγχείριση, προκειμένου να αναβάλλει το κραχ. Η τάξη των πολιτικών είναι πολύ τσακωμένη (μέσα στις κυβερνήσεις, στις εκδοτικές τράπεζες, και έπειτα εκδοτικές τράπεζες εναντίον κυβερνήσεων)... και αδυνατίζει (οι πολιτικοί λιποτακτούν σωρηδόν όχι μόνο στη Γερμανία), στο Βέλγιο εδώ και πάνω από ένα χρόνο δεν μπορούν να σχηματίσουν κυβέρνηση, η συμμετοχή στις εκλογές μειώνεται παντού, η "εμπιστοσύνη στους πολιτικούς" βρίσκεται παντού σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα κ.ο.κ.
Αυτή η "κρίση της πολιτικής" γίνεται ιδιαίτερα σαφής μέσα στην ΕΕ. Η "διαρκής κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη διάσωση του ευρώ" από τις "σκιώδεις κυβερνήσεις των Βρυξελών" δεν μπορεί πλέον "να εξηγηθεί εύκολα στους ψηφοφόρους", γι' αυτό ήδη κάποιες κυβερνήσεις έπεσαν. Τις τελευταίες εβδομάδες και μήνες οι "πλατείες" έχουν επαναστατήσει παντού ενάντια σε αυτό το άκαμπτο "πολιτικό εποικοδόμημα" που δεν έχει αναφορά σε μια κοινωνική βάση.

15) Η τελευταία υπερδύναμη είναι η εργατική τάξη!

"Η καταστροφή του αστικού κράτους σημαίνει την καταστροφή της εξουσίας των καπιταλιστών. Σε αντίθεση όμως με τους καπιταλιστές η εργατική τάξη υφίσταται ανεξάρτητα από τα θεσμοθετημένα επίπεδα των οργανώσεών της". (Mario Tronti)

Ο τρόπος συσσώρευσης που επικεντρωνόταν γύρω από την αλυσίδα συναρμολόγησης και το εργοστάσιο οδηγείται στο τέλος του επειδή τα αποθέματα του εργατικού δυναμικού εξαντλούνται. Στις καπιταλιστικές μητροπόλεις μόνο ένα μικρό ποσοστό εργάζεται ακόμη στη γεωργία. Με την Ινδία και την Κίνα άνοιξαν τα τελευταία μεγάλα ντεπόζιτα της παγκόσμιας εργατικής δύναμης. Στην Κίνα ο μισός πληθυσμός ζει ήδη σε πόλεις.
Στους παγκόσμιους αγώνες, των οποίων το κρίσιμο μέτωπο για την ώρα εξελίσσεται στις αραβικές χώρες, μπορούμε να αναγνωρίσουμε έξι γραμμές στις οποίες αρχίζει να κινείται μια παγκόσμια εργατική τάξη:

α) Από την εποχή των μετωπικών επιθέσεων των Θάτσερ και Ρήγκαν η κυρίαρχη τάξη είχε αποκτήσει την εμπειρία ότι όσο χτυπιέται η εργατική τάξη τόσο πιο χαμηλά μπορεί να κρατηθεί (οι ΗΠΑ ονόμασαν Σοκ και Δέος τη διεξαγωγή του πολέμου από τις 11.9.2001). Τώρα κάτι τέτοιο έχει περάσει: Η καταστολή οδηγεί πάλι στον πολλαπλασιασμό της αντίστασης! Τα αφεντικά είχαν την εμπειρία ότι μπορούν να εκμεταλλευθούν την εργατική τάξη τόσο περισσότερο όσο τη διασπούν. Τώρα όμως η αντίσταση ξεκινάει από τα επισφαλή τμήματα της εργατικής τάξης. Είναι αγώνες για αξιοπρέπεια, υψηλότερους μισθούς, ενάντια στη διαφθορά, για τη φυγή των πολιτικών!

β) Ήδη από το φθινόπωρο του 2007 μέχρι και τα μέσα του 2008 ξεκίνησαν σε περισσότερες από 38 χώρες κινήματα ενάντια στην κρίση. Οι εξεγέρσεις π.χ. σε Καμερούν, Αϊτή, Μπουρκίνα Φάσο, Γκαμπόν, Ονδούρα, Μαρόκο, Τυνησία και Αίγυπτο (αποκαλούμενες στον αστικό τύπο ως "food riots") ήταν συχνά από πλευράς κοινωνικής σύνθεσης και οργανωτικών μορφών μια προαναφορά των εξεγερτικών κινημάτων στη Βόρεια Αφρική στα τέλη του 2010/αρχές του 2011: ένα μίγμα από πρωτοβουλίες βάσης, συνδικάτα, αντιπολιτευτικές ομάδες και κυρίως υψηλά ειδικευμένους νεολαίους, οι οποίοι εργάζονται κυρίως στον ανεπίσημο τομέα.

γ) Η ανασφάλεια και η προλεταριοποίηση των λεγόμενων "μεσαίων στρωμάτων" έχει οδηγήσει σε ένα νέο είδος κοινωνικών κινημάτων. Παραδείγματα αποτελούν το κίνημα διαμαρτυρίας Stuttgart21 ενάντια στην κατασκευή νέου σιδηροδρομικού σταθμού στη Στουτγκάρδη ή η μεγάλη προσέλευση κόσμου για το αντιπυρηνικό κίνημα στις 6/11/2010 ενάντια στη μεταφορά ραδιενεργών αποβλήτων. Αυτά τα υποβιβασμένα μεσαία στρώματα παίζουν όμως ένα ρόλο στις εξεγέρσεις στον αραβικό χώρο και στις καταλήψεις πλατειών στη Νότια Ευρώπη.

δ) "Αρκετά"! Οι αυτοκτονίες λόγω απελπισίας αποτέλεσαν συχνά την αφορμή για πλατιά κινήματα. Οι πιο γνωστές περιπτώσεις είναι η ταϊβανέζικη εταιρία Foxconn Electronics, η Κίνα και η Τυνησία, αλλά και στη Γαλλία μια σειρά από αυτοκτονίες στη France Telecom οδήγησαν σε ευρεία αγανάκτηση και αλληλεγγύη.

ε) Στις μαζικές κινητοποιήσεις κατά της κρίσης σε Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία και Ισπανία οι μαθητές και οι νεολαίοι παίζουν έναν ιδιαίτερα ενεργό ρόλο. Αυτό ισχύει για τα μαζικά κινήματα και τις απεργίες ενάντια στην ακρίβεια, τη διαφθορά, την πολιτική ή την κυβέρνηση σε Τυνησία, Αίγυπτο κτλ.

στ) Το καλοκαίρι του 2010 υπήρξαν στην Κίνα οι πρώτοι επιθετικοί εργατικοί αγώνες από την εποχή της σφαγής στην Τιεν Αν Μεν.

Στην Ευρώπη (και όχι μόνο) επίκειται ένα καυτό καλοκαίρι.

16) Πότε θα φτάσουν τα κινήματα στη Γερμανία;

Βρισκόμαστε πάλι στην κατάσταση όπου γύρω μας ξεκινούν κινήματα, τα οποία όμως δεν εμφανίζονται στη Γερμανία. Υπήρξαν πολλοί μικροί αγώνες ενάντια στο κλείσιμο εργοστασίων, υπήρξαν μεγάλες κινητοποιήσεις κατά της πυρηνικής ενέργειας και του Stuttgart21, όπως και μια μαζική αγανάκτηση ενάντια στην αλαζονεία της εξουσίας. Αλλά δεν υπάρχει μια συνάντηση όλων αυτών σε ένα "κίνημα". Μήπως για πρώτη φορά πρέπει να ξετινάξουμε από πάνω μας τα τελευταία 20 χρόνια για να καταλάβουμε ότι τα πράγματα δεν θα μείνουν για πάντα έτσι; Το 1988 ένα απεργιακό κίνημα νοσηλευτών/ριών από τη Γαλλία μεταδόθηκε στη Γερμανία (βλέπε Wildcat Nr. 46 - Winter 1988/89 - S. 27-31). Για να πετύχουμε κάτι, πρέπει να ξεπεράσουμε τις συμβολικές "ενέργειες αλληλεγγύης" του μικρού πλήθους και να τοποθετηθούμε μέσα στις κοινωνικές συνθήκες.

17) Ξεκινώντας από τις δικές μας κοινωνικές συνθήκες!

Η κρίση έχει οξύνει την προσωπική απομόνωση - μέσα από την επιδείνωση των χρόνων που προηγήθηκαν! Σχεδόν όλοι νοιάζονται περισσότερο απ' ότι παλιότερα για το επάγγελμα, την εκπαίδευση και την οικογένεια. Το κυνήγι της εργασίας είναι τόσο κατάφωρο που ο κόσμος δεν έχει χρόνο να σκεφτεί για αντίσταση. Παρόμοιες εμπειρίες μάς είχαν διηγηθεί σύντροφοι από την Ισπανία, όπου ένα κίνημα ξεκίνησε να συζητάει ακριβώς τις επισφαλείς δουλειές, τους χάλια μισθούς, το κυνήγι για μια θέση εργασίας...
Πρέπει να επιδιώξουμε δύο πράγματα: να συμπεριφερθούμε ξανά πιο επιθετικά στο "πεδίο της εργασίας". Πότε κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό αν όχι τώρα που οι επιχειρήσεις σχεδιάζουν πολλές νέες προσλήψεις; Στις κινητοποιήσεις αγανάκτασης κατά της ατομικής ενέργειας, των σχεδιαζόμενων σιδηροδρομικών σταθμών και αεροδρομίων να βάλουμε τη δική μας κριτική για τις κοινωνικές συνθήκες. "Ακόμη κι αν κλείσουν όλα τα πυρηνικά εργοστάσια, τότε θα είναι όλα ΟΚ με την εργασιακή πολιτική των μέτρων HartzIV"; Σύμφωνα με την εμπειρία οι ηγετικές φιγούρες τέτοιων κινημάτων διαμαρτυρίας περιορίζονται στην "κατασκευή του σιδηροδρομικού σταθμού". Ο πιο πολύς κόσμος όμως έρχεται στις διαδηλώσεις σαν απλοί άνθρωποι με αγωνίες, επιθυμίες και κοινωνικές φιλοδοξίες που ξεπερνάνε κατά πολύ τον "σιδηροδρομικό σταθμό".

18) Τι κάνουμε!

Δεν στεκόμαστε ούτε στην παράδοση της σοσιαλδημοκρατίας ούτε σ' αυτήν των αριστερών παραλλαγών της, δεν έχουμε να προσφέρουμε κάποιο πρόγραμμα. Δεν περιμένουμε επίσης το συνολικό κραχ του καπιταλισμού. Αντίθετα ποντάρουμε στις κοινωνικές διαδικασίες μάθησης μέσα στους αγώνες ενάντια στην κρίση και στην εξουσία μιας εργατικής τάξης που είναι παγκόσμια όσο ποτέ άλλοτε. Επιπλέον πρέπει να αντιπαρατεθούμε με τις πραγματικές διασπάσεις της τάξης και να δούμε εδώ τι αλλάζει ή τι μπορεί να αλλάξει.
Πρέπει να συμμετέχουμε όπου είναι δυνατόν σε δράσεις, απεργίες, καταλήψεις κτλ. Να συλλέγουμε και να διαδίδουμε πληροφορίες για αγώνες και κινήματα σε όλο τον κόσμο. Προπαντός να δημιουργούμε άμεσες επαφές με κόσμο και να συζητάμε. Και τελικά πρέπει να διεξάγουμε τη θεωρητική-πολιτική σύγκρουση με την "Αριστερά του κεφαλαίου", η οποία προσφέρεται στα αφεντικά ως ο καλύτερος λύτης της κρίσης.
Η σοσιαλδημοκρατία και τα βιομηχανικά συνδικάτα είναι ιστορικά ξεπερασμένα, τα σημερινά κρατικοδίαιτα συνδικάτα μπορούν να διασώσουν ελάχιστα πράγματα όπως ο "φορντισμός" ή ο "νεοφιλελευθερισμός". Στη Γερμανία π.χ. τα συνδικάτα δεν εκπροσωπούν ούτε τα εκατομμύρια των ανέργων, ούτε το ένα εκατομμύριο των δανεικών εργατών. Η στρατηγική τους να εκπροσωπούν τα συμφέροντα του μόνιμου προσωπικού, θυσιάζοντας τα "περιθώρια" του εποχιακού προσωπικού, έχει οδηγήσει σε αδιέξοδο. Δε νοσταλγούμε αυτές τις οργανώσεις. Αρκεί να σκεφτούμε το ρόλο τους στην εφαρμογή των εργασιακών μεταρρυθμίσεων της επιτροπής HartzIV. Πολύ πιο συναρπαστικό είναι το ερώτημα ποιες νέες μορφές οργάνωσης και αγώνα θα προκύψουν. Και ότι τους τελευταίους μήνες αυτές οι μορφές έχουν δημιουργηθεί ενάντια στην πολιτική και συνδικαλιστική αντιπροσώπευση!


Κριτική στην πολιτική της κατάστασης έκτακτης ανάγκης
Δικαίωμα στην προλεταριακή βία!
Οικειοποίηση του αμέτρητου, συσσωρευμένου πλούτου
Μη πληρωμή των χρεών!


[1] Το παραπάνω κείμενο αποτελεί μια σύνθεση των άρθρων για την κρίση στα τελευταία τεύχη του Wildcat. Εκεί θα βρείτε τεκμήρια και εξηγήσεις για όλες τις θέσεις που παρουσιάζονται εδώ, καθώς και την ερμηνεία των όρων Chimerica, Great Bubble Transfer, Quantitative Easing, BRICS κ.α.
[2] Βλέπε τις απόψεις των Immanuel Wallerstein και Arrighi, ότι η παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία χρειάζεται μια ηγεμονική δύναμη. Ο Arrighi βλέπει τέσσερις ηγεμονικές δυνάμεις στην ιστορία του καπιταλισμού: τη Γένοβα τον 16ο αιώνα, Ολλανδία τον 17ο, Βρετανία τον 18ο και 19ο, και έπειτα τις ΗΠΑ.


Well we know where we're goin'
But we don't know where we 've been
And the future is certain
Give us time to work it out
And it's very far away